การกําหนด "ความเป็นไทย"

*บล็อกนี้เขียนโดย Rolf ฟอน Bueren

ผมอยู่ประเทศไทยมาเป็นเวลา 57 ปี และนับว่าโชคดีมากที่มีเพื่อนคนไทยหลายคนที่เป็นผู้รู้ในเรื่องของวัฒนธรรมไทยเป็นอย่างดีย ทำให้ผม ในวัยใกล้ 80 ในขณะนี้ พยายามลงมือเขียนถึงสิ่งต่างๆ ที่ผมประทับใจเกี่ยวกับประเทศไทย ผมเชื่อด้วยว่าโลกอาจจะเรียนรู้อะไรบางอย่างจากประเทศไทย ซึ่งเป็นสังคมที่มีความปราณีตละเอียดอ่อนยิ่งนัก ซึงก่อเกิดมาจากทั้งสภาพแวดล้อมมางภูมิประเทศและประวิติศาสตร์ของชาติก็ว่าได้

ซ้าย: งานแต่งงานของโรล์ฟและเฮเลน ขวา: เฮเลน สมิ ท (ฟอนบัวเรน) ในชุดไทย

ประเทศไทยเป็นหนึ่งใน 10 ประเทศทั่วโลกที่มีผลผลิตทางเกษตรเกินกว่าปริมาณที่บริโภคภายในประเทศ ทำให้คนไทยไม่เคยประสบปัญหาความอดอยากอย่างร้ายแรง แถมยังมองเรื่องอาหารเป็นเรื่องธรรมดาๆ ที่ไม่เคยต้องไขว่คว้า ซึ่งเป็นสาเหตุให้คนไทยไม่มีความแก่งแย่งกันเรื่องอาหาร ในขณะที่ตัวผมเองมาจากประเทศเยอรมัน ซึ่งประสบปัญหาเรื่องข้าวยากหมากแพงมาอย่างต่อเนื่องนับพันๆ ปี  และเป็นตัวแปรสำคัญในการสร้างมารยาทสังคมและมุมมองต่างๆ ของชาวเยอรมันเกี่ยวกับเรื่องอาหารมาจนถึงปัจจุบัน เกษตรกรรมในประเทศเยอรมันมีอยู่น้อยมาก และความไม่แน่นอนของปริมาณน้ำฝนในแต่ละปี มากบ้าง น้องบ้าง อาจมีผลต่อผลผลิตทางการเกษตรในช่วง 6 เดือนถัดไปเลยก็ว่าได้ ปริมาณผลผลิตทางการเกษตรก็น้อยอยู่แล้ว  ฤดูกาลเพาะปลูกก็สั้น ในขณะที่หนึ่งในสามของผลผลิตนำมาใช้เป็นอาหารของคน หนี่งในสามใช้เป็นอาหารสัตว์ ส่วนอีกหนี่งในสามต้องเก็บไว้เป็นเมล็ดพันธุ์สำหรับฤดูกาลเพาะปลูกถัดไป

สิ่งนี้เอง ทำให้ผมตกใจมากทีเดียวกับความสิ้นเปลืองด้านอาหารในประเทศไทย ผมโตมากับกฏที่เคร่งครัดในครอบครัว ต้องรับประทานอาหารทุกเม็ดที่อยู่บนจาน ในขณะที่คนไทยมักจะบอกกันด้วยซ้ำว่า ไม่ต้องรับประทานให้หมดก็ได้ ถ้าไม่อร่อย ความอดอยากทำให้เกิดสงครามห้ำหั่นกันได้เลย โดยปัญหาเรื่องอาหารนี่แหละเป็นประเด็นของพฤติกรรมมนุษย์ได้หลากหลาย

อาหารที่ฟอนบัวเรนแฟมิลี่เรสซิเดนซ์

แต่โชคดีของประทศไทยอีกอย่าง คือการที่ภัยธรรมชาติที่รุนแรงต่างๆ มักจะผ่านเลยไป ในขณะทีประเทศฟิลิปปินส์ ฮ่องกง อินโดนีเซีย เวียดตาม และพม่า กลับต้องเผชิญภัยธรรมชาติอย่างสาหัส ทั้งพายุ น้ำท่วม แผ่นดินไหว และภูเขาไฟระเบิด ประเทศไทยอาจเจออุทกภัยอยู่บ้าง แต่ก็นานๆ ครั้งเท่านั้น ช่างโชคดีเสียจริงๆ

ประเทศไทยช่างอุดมสมบูรณ์ เพียงปักกิ่งชำลงดิน มันก็งอกงามเติบโต ส่วนผลไม้และผลผลิตทางการเกษตรอื่นๆ ก็คุณภาพเยี่ยม ขิงไทยไม่มีใครเหมือน กลิ่นหอมอบอวล อีกทั้งทุเรียนก็กลิ่นไม่รุนแรงแถมรสชาติเป็นเลิศ โดดเด่นที่สุดในภูมิภาคก็ว่าได้

ประเทศไทยยังนับถือศาสนาพุทธ นิกายเถรวาท ซึ่งเป็นศาสนาที่อ่อนโยน มีกฏระเบียบที่ไม่เคร่งครัดเรื่องการออกบวช พระสงฆ์อาจจะลาสิกขาบทหลังจากบวชหนึ่งวันก็ไม่ผิด ตัวผมเองโตมากับศาสนาคาธอลิก ผมจึงรู้สึกประทับใจมากกับคำสอนของพุทธศาสนาอย่างที่ผมเข้าในหลายประเด็นเช่น

อย่าทำร้ายผู้อื่น
อย่าทำร้ายตนเอง
อย่ารับคำสอนต่างๆ โดยไม่ใช้วิจารญาณ จงรับต่อเมื่อใด้ปฏิบัติและถามไถ่และพิจารณาอย่างถ่องแท้

กฎอื่น ๆ ทั้งหมดจะคล้ายกับศาสนาของโลกนี้ แต่เหล่านี้กฎ 3 ข้างต้นทําให้ศาสนาพุทธศาสนาฉลาดมากอาจจะฉลาดที่สุดที่ฉันรู้

นอกจากนี้ ประเทศไทยยังมีสถาบันพระมหากษัตริย์ ที่ช่วยผลักดันประเทศให้ทันสมัย และมีพระมหากษัตริย์ในพระราชวงศ์จักรีที่ทรงเป็นมหาราชหลายพระองค์ ราชสำนักไทยมีความสำคัญต่อสังคมไทย และมารยาททางสังคมอย่างสูง คนไทยนับได้ว่าเป็นชาติที่มารยาทงามที่สุดในโลกชาติหนึ่ง เป็นสังคมแห่งการไหว้ ไม่แตะเนื้องต้องตัวกัน หรือสัมผัสมือ ซึ่งเหมาะอย่างยิ่งในยุควิกฤตโคโรนาไวรัสอย่างปัจจุบัน

โรล์ฟ ฟอน บัวเระเระ

คนไทยมีความละเอียดอ่อนทางมารยาทสังคมสูงที่ชาวยุโรปยังนึกไม่ถึง ชาวอังกฤษที่ว่ามารยาทเข้ม หรือแม้แต่ชาวผรั่งเศสก็ยังขาด ซึ่งน่าจะมาจากวิถ๊ชีวิตของคนไทยที่ปลอดปัญหาหรือความขาดแคลนไดๆ เท่าที่สังเกต ประเทศที่มีสถาบันพระมหากษัตริย์เป็นหลักของสังคม ทำให้ได้รับอิทธิพลของความละเอียดอ่อนและการวางตัวมาจากราชสำนัก ผู้เป็นต้นแบบของมารยาทและ การวางตัวและแนวปฏิบัติต่อกัน

มารยาททางสังคมมีส่วนช่วยปกปิดความรู้สึกลบภายในที่แท้จริงที่อาจมีต่อผู้อื่น โดยความเคารพซึ่งกันและกันเป็นตัวนำ ความอิจฉา ซึ่งเปรียบเสมือนยาพิษสำหรับผู้ที่ก่อเกิดอารมณ์นี้ แทบไม่มี ผมว่าคนไทยเป็นชาติที่มีความอิจฉาน้อยที่สุดเท่าที่ผมเคยสัมผัสมา หากใครเห็นคนอื่นใส่นาฬิการาคาแพง และถามราคา มารยาทคือการบอกกล่าวราคาที่แท้จริง และผู้ที่ถามก็จะชื่นชมต่ออย่างจริงใจ หากจะแกล้งปกปิดราคาจริง หรือบอกราคาต่ำกว่าจริง เท่ากับว่าเจ้าของนาฬิกาตั้งใจปกปิดความลับบางอย่าง

มีอีกหลายสิ่งอย่างที่อาจเล่าได้ แต่ทั้งหมดทั้งปวงนี้ คือสิ่งที่ทำให้ชาวไทยเป็นชาติที่มีเสน่ห์ เรียบร้อย มารยาทงาม และใช้ชีวิตแบบสบายๆ คนไทยรักสนุก และคงขาดรสชาติในชีวิตถ้าขาดความสนุก

เจ้าชายสนิทกับรอล์ฟ ฟอน บูเรน

โรล์ฟ ฟอน บัวเเรง กับศิลปะตํานาน

รับประทานอาหารเย็นที่บ้านกับเพื่อน ๆ

ผิดหรือ ที่เราจะแสดงออกถึงความเคารพต่อผู้อาวุโส ต่อครูบาอาจารย์ ต่อผู้ที่ประสบความสำเร็จ มารยาทสังคมที่ประเสริฐ คือการชาวเยอรมันคนหนึ่งมาเยี่ยมเพื่อนในประเทศไทย และเผลอพาหญิงบริการมารับประทานอาหารค่ำที่บ้านเพื่อนโดยไม่ได้ตั้งใจ แต่สุภาพสตรีชาวไทยที่มาร่วมโต๊ะ กลับไม่แสดงออกถึงความรังเกียจใดๆ ไม่ว่าจะด้วยภาษากาย หรือสายตา กลับชวนสนทนาด้วยไมตรีจิต ทำให้เขาไม่รู้สึกเคอะเขิน

สื่อเยอรมันมักตีความผิดๆ เมื่อเห็นคนหมอบคลานเวลาเข้าเฝ้าพระมหากษัตริย์ ว่าเป็นการแสดงความต่ำต้อยเยี่ยงทาส ตามวัฒนธรรมนานาประเทศ แต่สำหรับประเทศไทยแล้ว มันไม่ใช่การแสดงออกถึงความปฏิบัติต่อกันเยี่ยงทาส แต่เป็นการแสดงออกถึงความเคารพนั่นเอง คนไทยโดยทั่วไป เมื่อเดินผ่านผู้ใหญ่ มักก้มศีรษะ เพื่อไม่ให้สูงเกินผู้ที่อาวุโสกว่า และนีคือธรรมเนียมปฏิบัติที่ย้อนประวัติศาสตร์ทั้งไทยทั้งฮินดูก็ว่าได้ 

หากแต่ปัจจุบัน ชาวไทยเปลี่ยนแปลงไปบ้าง หลังจากสัมผัสวัฒนธรรมต่างชาติ (ปี 2562 ประเทศรับนักท่องเที่ยวชาวต่างชาติเกือบ 40 ล้านคน) ซึ่งล้วนส่งเสียงดัง ขาดความเกรงใจ และพูดจาโผงผางอย่างไม่ต้องระวังคำพูด นอกจากนี้ คนไทยยังได้รับอิทธิพลของโลกาภิวัติ และการไปศึกษาต่อต่างประเทศ แต่ขณะเดียวกัน ราชสำนักไทยก็ยังมีส่วนที่ช่วยอนุรักษ์ความเป็นไทยอยู่มาก  

กับ Rolf และดร. สุเมธ จุมไซ ณ อยุธยา

สิ่งหนึ่งที่ดึงดูดชาวต่างชาติให้มาเที่ยว หรือใช้ชีวิตหลังเกษียณในประเทศไทย คือนิสัยของการให้บริการที่เป็นหนึ่งในโลก เมื่อถามชาวต่างชาติว่าเหตุใดเขาจึงเลือกมาพำนักในประเทศไทย เขามักตอบว่า เขารู้สึกสบายใจที่นี่ และความสบายใจนี่แหละ ที่เป็นสิ่งสำคัญอย่างยิ่ง

ครั้งหนึ่งในทศวรรษ 1970 ผมเดินทางไปฮ่องกงกับเพื่อน และแวะไปดื่มน้ำชาที่ลอบบี้โรงแรมเพนินซูลาที่โด่งดังสมัยนั้น มีแขกต่อคิวรอโต๊ะกันยาว พนักงานต่างวิ่งกันโกลาหล เพื่อให้บริการตามโต๊ะต่างๆ ให้ทันใจ เพื่อนชาวไทยสังเกตแล้วทักว่า “ไนเมืองไทยเราทำแบบนี้ไม่ได้นะ เราจะสั่งกันว่าห้ามวิง เพราะมันจะทำให้คนอื่นเครียด” เราเรียกบริการแบบนี้ว่า “เจ๊กตื่นไฟ”

ที่เมืองไทย เข่นเดียวกับอีกหลายประเทศ ผู้หญิงเป็นทรัพย์สินที่มี่ค่าสุดของชาติ เพราะดั้งเดิมเป็นสังคมที่ผู้หญิงเป็นผู้นำ เมื่อแต่งงาน ฝายชายจะย้ายมาอยู่บ้านฝ่ายหญิง นับว่าเป็นประเทศเดียวในทวีปเอเชียที่ถือธรรมเนียมนี้ ในประเทศจีนหรืออินเดีย ถ้าฝ่ายชายย้ายเข้าบ้านฝ่ายหญิง มักจะมองว่าเป็นชายหน่อมแน้ม ฝ่ายหญิงต่างหากที่ต้องย้ายเข้าบ้านฝ่ายชาย

เฮเลนกับคุณหญิงบุลวิภา Sonakulและเพื่อน

อาปาปัน สเปนเซอร์ สปันญจร์

ธรรมเนียมนี้เป็นการให้อำนาจฝ่ายหญิงอย่างยิ่ง แต่หากดูผิวเผิน ผู้ชายยังเป็นผู้นำครอบครัว ในขณะที่ผู้หญิงเป็น “ช้างเท้าหลัง” ผู้หญิงจะยกมือไหว้ก่อนเสมอ เท่ากับเป็นการลดตัวแสดงความนอบน้อม แต่แท้จริงแล้ว ใครๆ ก็รู้ว่าผู้หญิงเป็นผู้กุมอำนาจที่แท้ตริง โดยมักเป็นผู้คุมการเงินของครอบครัวนั่นเอง หญิงขาวต่างชาติคนหนึ่งที่ผมรู้จัก ที่ต่อสู้เพื่อสิทธิสตรี มักบ่นเรื่องการคุกคามทางเพศในเมืองไทย จริงอยู่ ผมว่าในเมืองไทยมีสิ่งที่อาจอยู่ในข่าย “การคุกคามทางเพศ” แต่ที่นี่มักเรียกกันว่า การแซว และผู้หญิงมักจะพร้อมที่จะโต้ตอบ แซวกลับ โดยไม่กลัว และกล้าที่จะปกป้องจุดยืนของตนเองทีเดียว

ปีเตอร์ บุนนาค, คาร์โบ บุนนาค, ซามาริตานา คอนเตสซินา ดิ เซเรโกเดลลา สกาลา

สุธินี จุมไซ ณ อยุธยา

นิค สเปนเซอร์ และ บีทริซ สมิธ

ชาวตะวันตกจะมองโลกแบบขาวและดำ โดยมักติดสินทุกอย่างด้วยกรอบความนึกคิดของตน ผมเพิ่งอ่านหนังสือเล่มหนึ่ง ว่าเราต้องตัดสิน เพื่อแสดงจุดยืนของตนเอง

เมืองไทยจะเป็นตรงข้าม คือไม่มีการตัดสิน ไม่มีขาว ไม่มีดำ ทุกสิ่งอย่างเป็นการประนีประนอม แม้แต่ในขั้นตองของศาย ผู้พิพากษามักเรียกทั้งสองฝ่ายเข้าไปประนีประนอม เป็นวิธีคลี่คลายคดีส่วนใหญ่ วิถีชีวิตแบบอ่อนโยนของคนไทย และปรัชญาพุทธเรื่องการไม่เบียดเบียนผู้อื่น ทำให้คนไทยมีชีวิตอยู่อย่างไม่ต้องสำนึกผิด ไม่ต้องวุ่นวายคิดมาก สามารถตัดสินใจในสิ่งต่างๆได้ โดยปราศจากความรู้สึกผิด

Rolf และเฮเลนกับเพื่อน

โรล์ฟกับธวัน

เราในตะวันตกมีภาระมากโดยแนวคิดคริสเตียนของความเป็นต้นฉบับความความทุกข์ยากเดิมและเตือนตลอดเวลาของภาระความทุกข์ของเรา

เราชาวตะวันตกจะถูกปลูกฝังความเชื่อเรื่อง บาปกำเนิด และเราจะฝังใจใจอยู่กับจิตสำนึกของบาปนั้น ไม่ได้หมายความว่าคนไทยไม่มีจิตสำนึก แต่มันเป็นจิตสำนึกที่ต่างกัน และไม่เข้ามายุ่งเกี่ยวกับวิถีชีวิตในแต่ละวันของเขา

การมองโลกอย่างเป็นกลาง ไม่ตัดสิน เป็นลักษณะนิสัยของคนไทย เขารู้ แต่เขาไม่ประนาม ซึ่งเป็นลักษณะของการปล่อยวางทีเป็นเอกลักษณ์ของชาวเอเชีย ซึ่งตรงข้ามกับทัศนะของชาวตะวันตกที่ยึดติด เช่น ยึดติดกับพรรคการเมือง ทีมฟุตบอลล์ กลุ่มทางสังคม ในขณะที่คนไทยจะเกาะรั้วดูหมากัดกัน เฮฮาตามประสา แล้วแยกย้ายกลับบ้านด้วยความสนุกพอประมาณ ชาวตะวันตกกลับจะต้องเข้าข้างใดข้างหนึ่ง และใช้อารมณ์เข้าไปตัดสิน

หนังสือของทางตะวันตกจำนวนมากนำเรื่องเพศสัมพันธ์มาวิเคราะห์ ว่าหญิงชาวตะวันตกไม่ยอมจำนนต่อฝ่ายชายในเรื่องบนเตียง และมักวกเข้ามาพูดถึงหญิงไทย ผู้หญิงไทยเปิดใจมากเรื่องความรัก โดยไม่ต้องรู้สึกสำนึกผิด แต่ไม่ได้หมายความว่าเขาจะง่ายเลย ตรงกันข้าม หญิงไทยกลับมั่นใจในสถานะตัวเองที่ถือไพ่เหนือกว่าเสมอ

Many western men come to marry a Thai woman, and there are towns in the northeast that consist nearly entirely of mixed marriages.

ผู้ชายชาวตะวันตกมักมาเมืองไทยเพื่อหาภรรยา มีบางหมู่บ้านในภาคอีสานที่เป็นครอบครัวลูกผสม เงื่อนไขที่สำคัญที่สุดในเรื่องนี้คือการดูแลครอบครัวของฝ่ายหญิง ซึ่งเป็นที่รู้กันว่า คุณสมบัติอย่างหนึ่งของหญิงไทยคือความซื่อสัตย์ รู้จักบุญคุณต่อสามี แม้ว่าเขาจะป่วยเส้นเลือดอุดตัน เป็นอัมพฤตอัมพาต เธอก็จะดูแลเขาอย่างดี เข็นรถเข็นให้ เพราะว่าการดูแลครอบครัวเป็นภาระหน้าที่ประจำของเธออยู่แล้ว
ผมว่าโลกเรียนรู้อะไรๆ ได้จากคนไทยมากมาย ในเรื่องการอยู่ร่วมกันอย่างมีความสุขและไม่เครียด ผมบรรยายในเรื่องดีๆ ของลักษณะนิสัยคนไทยมามาก แต่ไม่ได้หมายความว่าไม่มีเรื่องเสีย เมื่อมีแสงแดดก็ย่อมมีเงา แต่ทำไมเราจะต้องไปกลัดกลุ้มกับเงามืด ในเมื่อแสงแดดมันช่างสดใสงดงามยิ่งนัก

ซ้าย: นูชนาท โสภณพนิช, มาลีนี สารสิน, นายพจน์ สารสิน;

สิทธิ: สตาพร เพชรทองคํา, นายสถาพรSanti Grachangnetara, Krisada Chinavicharana

วิภาวดี 'เปา' พัฒพงษ์พิบูลย์ สุธินี จุมใส ณ อยุธยา

ม.ร.ว.จตุ มงคลสกุล, วิภาวดี 'เปา' พัฒพงษ์พิบูล, คุณหญิงบุญวิภา